Kraków

Bazylika Bożego Ciała (Kazimierz)

prospekt organów głównych

Budowa monumentalnej, gotyckiej świątyni rozpoczęła się w XIV stuleciu, z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. Początkowo wzniesiono jedynie prezbiterium, oddane do użytku liturgicznego w 1387 roku. Następnie powstał bazylikowy korpus, ukończony ostatecznie w XV stuleciu. Pierwsze udokumentowane wzmianki o organach pochodzą już z XIV wieku. Wiadomo, że w tym czasie chór muzyczny zlokalizowany był przy północnej ścianie istniejącego wówczas prezbiterium. Wiodły nań kręte, kamienne schody mieszczące się w wieżyczce przylegającej do zakrystii. Zachowały się zapisy archiwalne wspominające o instrumencie zbudowanym w latach: 1373-1378 przez mistrza Macieja, a następnie przebudowanym w 1385 roku. Wykonawcą tejże przeróbki był niejaki Jan – być może identyczny ze znanym wówczas organmistrzem Janem Wancem, pochodzącym z Żywca. Tenże budowniczy wykonał w 1381 roku organy dla kościoła w Kętach pod Krakowem. Instrument ten dysponował jednym manuałem oraz klawiaturą pedałową, toteż można przypuścić, że mistrz Jan zainstalował sekcję pedału również w omawianych organach krakowskich.

Instrument w kościele Bożego Ciała poddawany był wielokrotnym naprawom. W 1584 roku reperował go Stanisław Lwowczyk, natomiast w 1592 roku – mistrz o imieniu Sebastian. Dnia 9 grudnia 1594 roku świątynię dotknął pożar, który całkowicie zniszczył istniejący dotychczas instrument. Z pewnością niedługo potem zrodziła się myśl zbudowania nowych organów. Zachował się nawet ich projekt, opracowany w 1606 roku. Powstały wówczas instrument dysponował 28 głosami, rozdzielonymi pomiędzy dwa manuały i pedał.

Urządzenia dodatkowe: Tremuł, Bęben

Jerzy Gołos sugeruje, że przytoczona powyżej dyspozycja może być nieco późniejsza. W myśl tego założenia miała ona stanowić projekt planowanej, lecz nigdy niezrealizowanej przebudowy organów, którą zobowiązał się wykonać Szymon Lelia w 1626 roku. Niejasną pozostaje zatem kwestia datowania owego spisanego doboru głosów.

Instrument był naprawiany w 1612 roku przez mistrza imieniem Wojciech. Ponadto w 1646 roku organy reperował Tomasz Turski – dominikanin. Opisany instrument spłonął w 1658 roku podczas pożaru kościoła.

Nowe organy powstały w 1664 roku, a ich twórcą był organmistrz Bartłomiej, wiązany z nieznanym bliżej Bartłomiejem Jakowiczem. Pierwotnie był to instrument 25-głosowy, co potwierdza zapis kronikarza Jana de Nigro Valle. Kolejne, nowe organy zbudował Michał Sadkowski w latach: 1765-1766. Przy dekoracji ich prospektu pracował snycerz Sebastian Fessinger oraz dominikańscy bracia zakonni: Jan i Łukasz. Warto nadmienić, że zewnętrzna struktura obiektu zachowała się do chwili obecnej w niezmienionym kształcie. Ukończony instrument posiadał 20 głosów i wyposażony był w jeden manuał oraz sekcję pedału. Usytuowano go na niewielkim chórze muzycznym, ponad baldachimowym zwieńczeniem stall w prezbiterium. Warto nadmienić, że wszystkie opisane dotąd instrumenty znajdowały się w tej części kościoła. W latach: 1775-1778 przy organach pracował czynny w Krakowie organmistrz – Ignacy Ziernicki. Orzekł on wówczas, że „…organ jest zbyt mocny i może spowodować pęknięcie murów…”, wobec czego polecił usunąć 6 lub 8 głosów, co też wykonano. W 1847 roku instrument naprawiał Roman Ducheński, o czym świadczy napis: „1847 RD” wypalony na desce szafy organowej. Strojenie organów przeprowadził w 1850 organmistrz nazwiskiem Baczkiewicz. Dokonał on również częściowo nieudanej modernizacji miechów. W 1872 roku Roman Ducheński ponownie pracował przy instrumencie, tym razem dodając doń 4 nowe głosy. Ponadto wewnątrz szafy organowej odkryto szereg wypalonych inicjałów, nazwisk oraz dat – między innymi: A. O. (Andrzej Ostarzewski?), M. M. (Mateusz Mielczarski?), Z. A. (Aleksander Żebrowski?), Fall (Tomasz Fall), Kwaśniewski 1934, T. M., Mikołay i inne, częściowo zatarte i nieczytelne. Można zatem przyjąć, że wymienieni organmistrzowie, pracując w kościele Bożego Ciała, pozostawili inskrypcje wewnątrz instrumentu.

W 1870 roku organy przeniesiono z prezbiterium do nawy głównej i ustawiono na chórze muzycznym zbudowanym w latach: 1770-1772 roku. Po dokonanej translokacji instrument posiadał 27 głosów, rozdysponowanych pomiędzy jeden manuał i pedał. Działał w oparciu o mechaniczną trakturę gry i rejestrów, współpracującą ze stołem gry wbudowanym centralnie w cokół szafy. W przedstawionym powyżej stanie organy przetrwały 87 lat.

Pod koniec lat 50. XX wieku  zrodziła się myśl zbudowania wewnątrz świątyni okazałego, dwuczęściowego instrumentu, którego projekt opracował prof. Tadeusz Machl przy współpracy prof. Józefa Chwedczuka i prof. Jana Jargonia. Prace organmistrzowskie powierzone zostały firmie Dominika Biernackiego. Zakład ten w 1957 roku przeniósł stare organy na powrót do prezbiterium Bazyliki, przygotowując chór w nawie głównej do montażu zasadniczej partii nowego instrumentu. Warto nadmienić, że od tej pory dawne organy otrzymały nazwę „bocznych”. Niestety, pozbawiono je wówczas zabytkowego charakteru, zachowując jedynie XVIII-wieczny prospekt. Wymieniono wówczas oryginalną trakturę mechaniczną na system elektropneumatyczny. Usunięto również stare piszczałki, zastępując je 22 nowymi głosami, wykonanymi przez firmę Jana Chacińskiego z Kobyłki koło Warszawy. Część dawnych piszczałek podarowano kościołowi w Kamieniu (gmina Czernichów), gdzie swoją placówkę prowadzą Kanonicy Regularni Laterańscy. Jako jedyny dawny głos pozostawiono Oktawbas 8’, którego piszczałki pełnią funkcję prospektowych. Szereg najmniejszych piszczałek frontowych wykonała w 2005 roku wspomniana już firma J. Chacińskiego, wzorując się na poprzednich, oryginalnych egzemplarzach, usuniętych ze względu na trudności z ich wyprostowaniem i oczyszczeniem. W latach: 1958-1963 w nawie głównej powstał nowy, instrument, połączony z organami bocznymi za pomocą kabli elektrycznych. Oba obiekty zostały w ten sposób zsynchronizowane z dwoma niezależnymi, wolnostojącymi kontuarami, z których jeden umieszczono na chórze w nawie głównej, drugi zaś – nieopodal stall w prezbiterium. W 2004 roku miała miejsce konserwacja zabytkowego, późnobarokowego prospektu bocznego, natomiast mieszczący się za nim instrument poddano remontowi w 2005 roku.

Organy boczne usytuowane są w prezbiterium Bazyliki. Mieszczą się one na drewnianym, manierystycznym chórze powstałym w XVII wieku. Jego podniebie zdobią rozety, zaś w balustradę wkomponowano szereg obrazów przedstawiających świętych pustelników. Chór wzbogacony jest ponadto dekoracją snycerską o motywach małżowinowo-chrząstkowych.

Prospekt organów bocznych, wsparty na cokole ujętym wolutami, ma charakter barokowy (powstał w latach: 1765-1766). Składa się z dziewięciu osi, wśród których dominantami są wsparte na konsolach wieże: centralna i skrajne - równej wysokości, zarysowane są półkoliście, zaś wewnętrzne - niższe od poprzednich wysuwają się kątowo. Wymienione wieże rozczłonkowane są płaskimi segmentami. Ponadto nad trzema wewnętrznymi osiami znajdują się dodatkowe pola piszczałkowe: środkowe w formie wieżyczki oraz boczne na planie prostym. Wszystkie elementy opasane są od góry odcinkami belkowania. Prospekt wzbogaca złocona dekoracja snycerska, wykonana przez snycerza Sebastiana Fessingera, współpracującego z dominikańskimi braćmi zakonnymi: Jan i Łukasz. Na omawianą dekorację składają się: kotarki, ucha boczne oraz różnorodne aplikacje w zwieńczeniu i na belkowaniach.

Późnobarokowy chór muzyczny w nawie głównej powstał w latach: 1770-1772. Posiada on wklęsło-wypukłą linię parapetu, wspierającego się na sześciu kolumnach, dźwigających silnie przełamujące się belkowanie z wydatnym gzymsem. Wspomniane kolumny ozdobione są kartuszami oraz figurami aniołków. Balustradę chóru ożywiają rokokowe wyobrażenia instrumentów muzycznych. Prospekt organów głównych ma charakter współczesny i rażąco odbiega od stylowego wystroju Bazyliki.

Wśród zapisów archiwalnych zachowały się pojedyncze wzmianki dotyczące nieznanych bliżej pozytywów, które w ciągu wieków znajdowały się w Bazylice. W 1629 roku remont takiego obiektu przeprowadził niejaki Tomasz, hipotetycznie utożsamiany z Tomaszem Rayberem – organmistrzem działającym w Krakowie. W 1770 roku wypożyczono pozytyw od Szymona Sadkowskiego, natomiast w 1808 roku podobny instrument oddano organmistrzowi Kramkowskiemu.

stół gry na głównym chórze

prospekt organów bocznych

stół gry w prezbiterium