| »English »Mapa serwisu »Kontakt | |||||||||
|
|
|||||||||
|
|||||||||
organy.art.pl » Instrumenty » Małopolskie » Olkusz »OlkuszBazylika św. Andrzeja - organy na chórze muzycznym w nawie głównej
Kryteria rekonstrukcji dyspozycji zabytkowych organów w kościele św. Andrzeja w OlkuszuDzisiaj podziwiamy wygląd i brzmienie organów (nad wejściem głównym do kościoła) budowanych w latach 1611 - 1634 przez Hansa Humla i Jerzego Nitrowskiego. Jednak przed 1972 r. instrument ten stał bezużyteczny i kompletnie niesprawny. Wstępne badania organów przeprowadził słynny organista i muzykolog hiszpański ks. prof. Garcia Loverra. Być może, jego opinia i zachęta spowodowały przeprowadzenie dokumentacji fotograficznej w latach 1972-74. Podpisano również umowę w sprawie konserwacji organów pomiędzy wojewódzkim konserwatorem zabytków w Krakowie a Przedsiębiorstwem Państwowym Pracownie konserwacji Zabytków w Krakowie. W 1975 r. wykonano badania akustyczne w oparciu o to, co jeszcze wydawało jakiekolwiek dźwięki. Bardziej konkretne prace rozpoczęto od postawienia rusztowania wokół organów i demontażu organów w 1976 r. W latach 1976-80 zajmowano się konserwacją elementów drewnianych organów i balustrady chóru muzycznego oraz dokumentacją rysunkową i fotograficzną. Mgr Kazimierz Ślawski, chociaż z wykształcenia był historykiem sztuki, rozpoczął dokumentację instrumentoznawczą. Została ona przerwana na skutek wyjazdu K. Ślawskiego za granicę. Dalszą dokumentację instrumentoznawczą przejął o. Waldemar Kapeć. Kazimierz Czepiel określił następująco prace wykonane przez o. Waldemara Kapecia w latach 1983-85: "Wstępne badania instrumentu wykonał zespół pracowników Pracowni Konserwacji Organów pod kierunkiem mgr Kazimierza Ślawskiego, a materiały opracował i zinterpretował dr muzykologii o. Waldemar Kapeć." (w: Późnorenesansowe organy Hansa Humla w kościele w Olkuszu, folder wydany z okazji przekazania do użytku i poświęcenia organów, Olkusz 1992, s. 9). Nie podano jednak, po sprawiedliwości, że o. Waldemar Kapeć musiał najpierw sprawdzić wykonaną już dokumentację i wiele braków pouzupełniać. Gdyby było inaczej, wtedy interpretacja badań historycznych, instrumentoznawczych i propozycje rekonstrukcji, co też przemilczano, nie miałaby wystarczającego uzasadnienia. O tym można przekonać się w na podstawie lektury "Dokumentacja instrumentoznawcza organów z kościoła parafialnego p. w. Andrzeja w Olkuszu", P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków, Oddział w Krakowie, Pracownia Konserwacji Organów Zabytkowych, Kraków 1985. W latach 1986-1990 nastąpiła przerwa w konserwacji olkuskich organów z powodów finansowych. W 1990 r. wznowiono konserwację i zakończyła się ona w 1992.
Kryteria rekonstrukcji organów w Olkuszu:
1. Analiza dokumentacji historycznej wykonanej przez mgr Aldonę Sudacką.2. Analiza inskrypcji odczytanych wewnątrz organów. 3. Analiza struktury kloców piszczałkowych. 4. Ustalenie, które głosy jako pierwotne pozostają w organach i jakie należy zrekonstruować.
Dokumentacja historyczna
Mgr A. Sudacka odnalazła akta wizytacyjne archidiecezji krakowskiej i
inwentarze kościoła, w których znajdowały się wzmianki o olkuskich organach
i informacje o przeprowadzonych remontach. Najcenniejszym jednak dokumentem
dla rekonstrukcji organów, jako materiał porównawczy, było odnalezienie
opisu i dyspozycji organów Hansa Humla w kościele św. Jakuba w Lewoczy na
Słowacji. Dyspozycja organów z Lewoczy pomogła w odczytaniu i rekonstrukcji
dyspozycji dla organów Olkuszu, np.: jakie układy chórów miały Mixtury
Humla.
Inskrypcje wewnątrz olkuskich organów
W dokumentacji historycznej zostały podane inskrypcje na zewnątrz szafy organowej. Tymczasem jest ich o wiele więcej wewnątrz organów: na piszczałkach, na klocach piszczałkowych, ławkach (stojakach) i na wewnętrznych ścianach szafy. Podają one nazwy głosów organowych i wysokości brzmienia piszczałek oraz informacje o wykonywanych remontach.Niezwykle cenna inskrypcja została znaleziona na desce wspólnej dla traktury manuału i pedału, która wyjaśniła pierwotny układ głosów pedałowych: principal, octav, rorfleth, subqint, rorfleth, supraoctav, mixtur, pomorth. Tak więc można było ustalić zmiany dokonane podczas późniejszych remontów.
Analiza kloców piszczałkowych
Kloce piszczałkowe są wykonywane z grubych desek, ponieważ wewnątrz nich
znajdują się kanaliki doprowadzające powietrze z wiatrownicy do piszczałek ustawionych na tych klocach. Zmiany zauważone w budowie kloca świadczą, że w
późniejszym okresie przeznaczono ten kloc dla innego głosu lub głosu mieszanego o innej liczbie chórów.W sekcji manuału na klocu V (licząc od przodu organów) ostatnio na doklejonej desce była ustawiona Mixtura 3-chórowa. Z analizy kloca wynika, że pierwotnie była na tym miejscu Mixtura 5-chórowa. Również stan kloca VI wskazuje, że także w tym miejscu były piszczałki o innej menzurze. W sekcji pedałowej przekształceniom uległy kloce IV i V. Ostatnio na klocu IV znajdowały się piszczałki Holfletu 8'. W dolnej jednak warstwie tego kloca widać było otwory dla głosu 6-chórowego (Mixtury). Na klocu V zostały doklejone nad pierwotnymi otworami drewniane, aby można było pomieścić później ustawione piszczałki Subbassu 16'. Natomiast w sekcji pozytywu przekształceniom został poddany kloc III. Z analizy wynikało, że jest on zlepkiem składającym się z 4 wąskich kloców, a trzy spośród nich ma wspólne otwory. Zagadką pozostało, jaki głos znajdował się na II klocu - brak piszczałek.
Ocena wiekowa głosów po demontażu organów
Głosy w sekcji manuału (II klawiatura):
Pryncypał 8' (w prospekcie) - I poł. XVII w. Głosy sekcji pozytywu (I klawiatura):
Kwintadena 8' - I poł. XVII w. Głosy sekcji pedałowej:
Subbass 16'- z przełomu XVIII i XIX w. Na filarach najbliższych chórowi muzycznemu znajdują się dwie pojedyncze piszczałki z I poł. XVII w., które należą do urządzenia zwanego Tympanem (Bęben).
Dyspozycja po rekonstrukcji
Dyspozycja organów olkuskich proponowana w dokumentacji instrumentoznawczej opierała się na wielu jeszcze innych szczegółach. Podczas dyskusji na plebanii w Olkuszu w 1991 r. za wielu było "specjalistów" z różnymi pomysłami. "Najciekawsze" pochodziły od tych, którzy nie przeczytali przedstawionej dokumentacji. W dokumentacji instrumentoznawczej została zaproponowana następująca dyspozycja (nazwy podane wg kolejności na wiatrownicy):
W 1992 r. opiekę merytoryczną nad dalsza rekonstrukcja organów przejął ks. J. Chwałek. Zdecydowano wtedy, jakie głosy językowe mają być w organach. W miejsce proponowanego głosu Szałamaja w manuale ustawiono Trompet, zamiast Regału w pozytywie - Krumhorn, Scharf zamiast Mixtury i w pedale dodano Cornett.
Organy zostały nastrojone wg stroju nierównomiernie temperowanego
a1 = 490 Hz. Skala manuałów: CDEFGABHc-g2a2. Skala pedału: CDEFGABH-d1.
O organach w Olkuszu można jeszcze znaleźć informacje w:
Gołos J., Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa 1972. Kapeć W., Organy w Olkuszu, w: O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, Katowice 1993 (referaty z sympozjum historyków sztuki na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach). Kapeć W., Rekonstrukcja dyspozycji zabytkowych organów w kościele św. Andrzeja w Olkuszu, w: Organy i muzyka organowa, Gdańsk 1986 (Akademia Muzyczna w Gdańsku, Prace specjalne 40). Smulikowska E., Prospekty organowe w dawnej Polsce, Wrocław 1989.
Zdjęcia: Michał Markuszewski.
|
