Poznań

Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki

Piszczałki

Informacja o organach, znajdujących się w poznańskim Teatrze Wielkim, jest z pewnością zaskoczeniem, gdyż w tego typu obiektach kulturalnych w Polsce nie ma takiego instrumentu, a i w europejskich teatrach muzycznych niełatwo chyba trafić na klasyczne organy piszczałkowe. Można więc wyrazić przypuszczenie, że ten materiał spotka się z zainteresowaniem.

Prezentowany instrument nie jest zbyt okazały pod względem liczby głosów, ale choć nie ma długiego życiorysu, to jego historii dokładnie nie można przytoczyć. Nie ma bowiem żadnych zapisów na ich temat w teatralnym archiwum. Sam budynek Teatru Wielkiego powstał na początku XX wieku, po wyzwoleniu się Poznania z okowów pierścieniowej fortyfikacji pruskiej, stworzonej w XIX stuleciu. Na miejscu obwarowań wybudowano szereg reprezentacyjnych budowli, m.in. Zamek Cesarski, obiekty należące do Uniwersytetu i Operę. W założeniu projektantów i budowniczych teatru, miał on być filią Opery Berlińskiej. W tak powstałym obiekcie organów jeszcze nie było. Nie było ich także w okresie międzywojnia. Organy zainstalowane zostały w czasie okupacji hitlerowskiej, w czasie remontu Opery, przeprowadzonego prawdopodobnie w latach 1941-42. Informacje o tym fakcie przechodzą w ustnym podaniu pracowników z pokolenia na pokolenie. Niestety nie żyją już pracownicy, którzy przejęli budynek w roku 1945. Ta data jednak wyznacza pewną cezurę dla obiektów kultury materialnej, czyli w przypadku tych organów mamy do czynienia z zabytkiem.

Na pierwszym zdjęciu widać w lewym boku portalu sceny oświetlone drzwi prowadzące do pomieszczenia, w którym znajduje się stół gry. Niestety nie ma na nim umieszczonej ani nazwy firmy, ani roku budowy. Na kolejnym zdjęciu przedstawiono stół gry. Wymiary pomieszczenia podane są na szkicu (Rys. 1). Dodać można, iż w różnych inscenizacjach niejednokrotnie przez ten ciasny pokoj wiedzie droga aktorów-śpiewaków na proscenium, co przy obfitych wymiarowo kostiumach i zaciemnieniu niezbyt dobrze służy kontuarowi.

Właściwe źródło dźwięków organów, czyli wiatrownice z piszczałkami, umieszczono powyżej grającego, w murowanej wieży, stanowiącej konstrukcję portalu. Szkic wymiarów poprzecznych tej wieży o łącznej wysokości 12,5 m podano na (Rys. 2). Grający jest oddzielony od reszty instrumentu solidnym stropem, nad którym zamontowano kolejno wiatrownicę pedałową, wiatrownicę I-go manuału i wreszcie najwyżej - II manuał. Droga dźwięków do grającego jest dość długa. W ukośnej ścianie wieży, maskowanej od strony widowni złoconym listwowaniem, jest wykonane okno o wymiarach 0,8x5 m, przesłaniane żaluzją, sterowaną z kontuaru. Tak więc cały instrument znajduje się w żaluzji i muzyka przedostaje się na widownię właśnie przez wspomniane okno akustyczne. Grający odbiera skutki swej gry (jeżeli ma otwarte drzwi na widownię) dopiero po wypełnieniu się dźwiękami widowni.

W pierwotnym rozwiązaniu przewidziano odbiór brzmienia organów przez widzów jakoby z głębi sceny. Był bowiem wykonany prześwit pomiędzy wieżą organową a sceną, przesłaniany także żaluzją. W kontuarze zachował się przełącznik, pozwalający sterować jedną albo drugą żaluzją. Połączenie akustyczne ze sceną, ze względów pożarowych, zostało zamurowane, ale druga żaluzja - oczywiście, nieczynna - istnieje.

Pierwotnie - wg trudnych do potwierdzenia informacji - stół gry mógł być przemieszczany albo do kanału orkiestry, albo na samą scenę, co było z pewnością przydatne przy realizacji akompaniamentu dla chóru. Prawdopodobieństwo takiej koncepcji było pod względem technicznym realne (traktura elektryczna), ale kłopoty z przemieszczaniem kontuaru (wymiary drzwi) przyczyniły się chyba do likwidacji gniazd połączeniowych i zarzucenia tych możliwości. Na zakończenie można dodać, że w publikacji Leopolda Czacharowskiego, zamieszczonej w Kronice Miasta Poznania, rok 1999, zeszyt 1, na stronie 374 znajduje się krótka wzmianka dotycząca prezentowanych organów. Wyrażono tam opinię, że prawdopodobnym budowniczym mógł być J. Goebel z Gdańska. Skala pedału: C-f¹, manuałów: C-g³.

Kontuar